Diễn đàn quốc tế tương lai việc làm trong bối cảnh đại dịch Covid-19 và CMCN 4.0, phát triển kỹ năng thiết yếu cho thanh niên Việt nam

Ảnh hưởng của Covid-19 đến việc làm của thanh niên trẻ

Trước diễn biến phức tạp của dịch bệnh, lợi thế sẽ nghiêng về quốc gia nào có những giải pháp hữu hiệu, cho từng đối tượng phù hợp và kịp thời đúng thời điểm. Chính phủ nhiều nước đã phải đưa ra các định hướng nhằm sống chung với dịch bệnh trong tương lai gần và kể cả trung hạn để khôi phục sản xuất kinh doanh, dịch vụ, tạo việc làm nhằm duy trì phát triển kinh tế, đảm bảo an sinh xã hội, trong đó phát triển nâng tầm kỹ năng lao động cho đối tượng lao động thanh niên trẻ thời hậu Covid 19 được xác định là trọng tâm.

Thúc đẩy việc làm cho thanh niên đã là ưu tiên hàng đầu trên toàn cầu nhưng sự suy giảm việc làm nghiêm trọng do đại dịch Covid đã khiến tình hình trở nên tồi tệ hơn. Việt Nam đã và đang xử lý tốt dịch bệnh so với phần còn lại của thế giới. Tuy nhiên, xét một số khía cạnh ảnh hưởng đến tình trạng thất nghiệp của thanh niên toàn cầu. Triển vọng phục hồi việc làm đầy thách thức ở nhiều quốc gia và sự gia tăng những người “không hoạt động” trên thị trường lao động, đặc biệt là 'NEET' trong giới trẻ (bao gồm cả ở Việt Nam) là một mối quan tâm. Tác động tiêu cực của Covid-19 hạn chế cơ hội học tập cho thanh niên, bao gồm cả việc học nghề - điều này sẽ càng thách thức triển vọng tiếp cận việc làm tốt của thanh niên khi thị trường việc làm đã được ký hợp đồng ngay cả đối với lao động trưởng thành.

Tại Việt Nam, tính đến quý II/2021, lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên của cả nước là 51,1 triệu người, trong đó lực lượng lao động qua đào tạo có văn bằng, chứng chỉ chiếm 26,1%. Như vậy số lao động chưa qua đào tạo có văn bằng chứng chỉ, chưa được công nhận trình độ (kỹ năng, đào tạo) là 73,9%. Dịch bệnh Covid-19 đã ảnh hưởng tiêu cực tới đời sống xã hội của người dân Trong quý II/2021, cả nước có 12,8 triệu người từ 15 tuổi trở lên bị ảnh hưởng do bị mất việc làm, phải nghỉ giãn việc/nghỉ luân phiên, giảm giờ làm, giảm thu nhập… So với quý I/2021, dịch Covid-19 đã làm tăng thêm 3,7 triệu lao động rơi vào tình trạng bị ảnh hưởng tiêu cực. Nhóm bị ảnh hưởng nhiều nhất là nhóm lao động ở độ tuổi từ 25-54 với 75% lao động bị ảnh hưởng.

Số người và tỷ lệ thiếu việc làm trong độ tuổi các quý, giai đoạn 2019-2021 

Lao động khu vực thành thị chịu thiệt hại nhiều so với hơn khu vực nông thôn. Có 21,9% lao động khu vực thành thị bị ảnh hưởng xấu, trong khi đó con số này ở nông thôn là 14,3%. Số người thất nghiệp trong độ tuổi lao động quý II năm 2021 là gần 1,2 triệu người, tăng 87,1 nghìn người so với quý trước và giảm 82,1 nghìn người so với cùng kỳ năm trước.

Lao động thiếu việc làm trong độ tuổi lao động trong quý II năm 2021 là 1,1 triệu người, tăng 173,5 nghìn người so với quý trước và giảm 137,1 nghìn người so với cùng kỳ năm trước. Tỷ lệ thiếu việc làm của lao động trong độ tuổi quý II năm 2021 là 2,60%, tăng 0,4 điểm phần trăm so với quý trước và giảm 0,38 điểm phần trăm so với cùng kỳ năm trước. Xét theo ba khu vực kinh tế, tỷ trọng lao động thiếu việc làm trong độ tuổi quý II năm 2021 ở khu vực dịch vụ là cao nhất với 35,8%, tiếp theo là khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản với 35,6%.

Tỷ lệ người từ 15 tuổi trở lên bị ảnh hưởng tiêu cực chia theo tình trạng tham gia thị trường lao động, Quý I và Quý II năm 2021. (Nguồn: Tổng cục thống kê Quý II/2021)

Kỹ năng cơ bản, nền tảng để phát triển

Đại dịch đã thúc đẩy quá trình chuyển đổi kỹ thuật số của giáo dục và đào tạo. Mặc dù điều này đã giúp bảo vệ cơ hội học tập cho những người trẻ tuổi ở một mức độ nào đó, những người trẻ tuổi bị hạn chế tiếp cận với cơ sở hạ tầng kỹ thuật số và kỹ năng kỹ thuật số lại bị bỏ lại phía sau. Thế giới việc làm đang trải qua một sự thay đổi lớn, với thị trường việc làm thay đổi và các yêu cầu về kỹ năng. Nghiên cứu nhất quán chỉ ra rằng phụ nữ và những người có trình độ học vấn hạn chế dễ bị mất việc làm nhất do tự động hóa. Tuổi trẻ cần nhanh nhẹn, kiên cường và chủ động.

Trong những năm qua, việc đào tạo, bồi dưỡng, chuẩn bị nhân lực có kỹ năng nghề được Đảng, Nhà nước rất quan tâm và đã có nhiều chuyển biến tích cực về nhận thức, quy mô tuyển sinh, chất lượng và hiệu quả đào tạo. Nhận thức của người dân, cộng đồng doanh nghiệp và xã hội về đào tạo nghề và phát triển kỹ năng cho người lao động dần dần được cải thiện. Tỷ lệ học sinh, sinh viên tốt nghiệp các cơ sở giáo dục nghề nghiệp có việc làm hoặc tự tạo việc làm đạt bình quân khoảng 80%, có nhiều ngành, nghề đạt 100%. Qua các kỳ thi kỹ năng nghề ASEAN, châu Á và Thế giới dành cho các bạn trẻ dưới 25 tuổi, thành tích của học sinh, sinh viên Việt Nam đã có những tiến bộ rõ rệt, đã giành nhiều huy chương và chứng chỉ xuất sắc. Theo Báo cáo năng lực cạnh tranh toàn cầu tại Diễn đàn kinh tế thế giới năm 2019, chỉ số năng lực cạnh tranh toàn cầu của Việt Nam đã được cải thiện ở mức độ tốt nhất thế giới từ vị trí 77 lên vị trí 67/141 nền kinh tế trên thế giới.

Đáng chú ý, trong số 12 trụ cột và 103 tiêu chí của chỉ số năng lực cạnh tranh toàn cầu, trụ cột về kỹ năng tăng 4 bậc, đặc biệt tiêu chí về chất lượng đào tạo nghề tăng 13 bậc. Năng suất lao động Việt Nam trong nhiều năm qua có tốc độ tăng cao trong khu vực ASEAN, đạt bình quân 4,77%/năm chứng tỏ trình độ kỹ năng người lao động đã từng bước được cải thiện và nâng lên. Nhằm thúc đẩy các giải pháp cần thiết tái định hình kỹ năng cho thanh niên trẻ hậu đại dịch theo cách không chỉ từ những thực tế hiện tại mà cần xem xét toàn diện các khả năng có thể xảy ra trong tương lai. Với nước ta, chủ đề “phát triển kỹ năng thiết yếu cho thanh niên Việt Nam” là nội dung được Chính phủ ưu tiên nhằm Phát triển nguồn nhân lực trong bối cảnh thế giới công việc đang đổi thay và trong kỷ nguyên số.

Ngày 28/5/2020 Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị số 24/CT-TTg về đẩy mạnh phát triển nhân lực có kỹ năng nghề, góp phần nâng cao năng suất lao động và tăng năng lực cạnh tranh quốc gia trong tình hình mới. Cùng với hệ thống các quy định pháp luật về giáo dục nghề nghiệp từng bước được hoàn thiện, mạng lưới cơ sở giáo dục nghề nghiệp phát triển rộng khắp, đa dạng về loại hình và trình độ đào tạo; chất lượng được tăng cường đã góp phần quan trọng nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Tuy nhiên, quy mô, cơ cấu và chất lượng nhân lực có kỹ năng nghề vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nhất là trong bối cảnh do ảnh hưởng của dịch bệnh COVID-19, xu hướng tự động hóa, điện tử hóa, số hóa, tác động của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và hội nhập quốc tế.

Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã đề ra các mục tiêu về phát triển nguồn nhân lực và mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam giai đoạn 2021-2030. Việt Nam xác định đặc biệt quan tâm đến phát triển kỹ năng và tạo việc làm cho thanh niên trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 và ảnh hưởng của dịch bệnh Covid 19. Cũng như mọi quốc gia trên thế giới, Việt Nam luôn coi trọng và khẳng định thanh niên là lực lượng lao động tiên phong và là chủ nhân tương lai của đất nước. Theo yêu cầu tại Nghị quyết số 50/NQ-CP ngày 20/5/2021 về Chương trình hành động của Chính phủ, năm 2021, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội được giao thực hiện xây dựng đề án “Nâng tầm kỹ năng lao động Việt Nam” qua đó nâng cao kỹ năng nghề và tạo nhiều cơ hội việc làm cho người lao động nói chung và thanh niên Việt Nam nói riêng.

Nâng tầm kỹ năng lao động Việt Nam – mục tiêu đến 2030

Trong khu vực Châu Á - Thái Bình Dương, trước thời điểm dịch Covid-19 bùng phát, vấn đề việc làm cho thanh niên luôn là một ưu tiên tại khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Năm 2019, tình hình việc làm của thanh niên (độ tuổi 15-24) tại khu vực Đông Nam Á và khu vực Thái Bình Dương có nguy cơ thất nghiệp cao gấp 6 lần so với người trưởng thành. Tại khu vực Châu Á - Thái Bình Dương, cứ 10 lao động trẻ thì hơn 8 người có việc làm phi chính thức; tổng số 160 triệu thanh niên nằm trong diện không học vấn, không việc làm, không đào tạo (NEET). Bất bình đẳng và chênh lệch giới vẫn tồn tại làm hạn chế khả năng tiếp cận giáo dục, đào tạo và việc làm của thanh niên.

Khi dịch bệnh Covid-19 diễn ra đã làm gián đoạn lớn trên thị trường lao động với các tác động không cân xứng đối với thanh niên. Sự tác động tiêu cực đến triển vọng của thanh niên ở Châu Á và Thái Bình Dương chủ yếu thông qua ba kênh: gián đoạn trong quá trình giáo dục và đào tạo; Gián đoạn công việc dưới hình thức giảm giờ làm, giảm thu nhập và mất việc làm, người lao động được trả lương và người lao động tự do đều bị ảnh hưởng; Khó khăn khi chuyển từ trường đến nơi làm việc và chuyển đổi giữa các công việc trong thời kỳ suy thoái. Tình trạng mất việc làm đã dẫn đến sự gia tăng trạng thái không hoạt động ở thanh niên, ít nhất là vào giữa năm 2020.

Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam giai đoạn 2021-2030 đã nêu rõ định hướng phát triển kinh tế xã hội trong 10 năm tới là: Phấn đấu đến năm 2030 Việt Nam trở thành một nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao và đến năm 2045 trở thành nước phát triển, thu nhập cao. Tiếp tục phát triển toàn diện và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao là một trong ba đột phá chiến lược.

Để duy trì và nâng cao tốc độ tăng trưởng kinh tế, Việt Nam buộc phải đẩy nhanh tốc độ tăng năng suất lao động, coi đây là đòn bẩy kinh tế then chốt, là nhân tố chủ đạo hình thành lợi thế cạnh tranh quốc gia. Tăng năng suất lao động trong giai đoạn tới đây phải dựa chủ yếu vào nhân tố đổi mới sáng tạo, ứng dụng tiến bộ khoa học, công nghệ mới, nhưng muốn đổi mới, sáng tạo, thì phải quan tâm phát triển nguồn nhân lực nói chung, nhất là phát triển kỹ năng nghề nghiệp của người lao động, đặc biệt là lao động trẻ.

Kỹ năng, phẩm chất người lao động có giá trị cốt lõi, thiết yếu và là yếu tố cơ bản, nền tảng trong nền kinh tế quốc dân. Kỹ năng nghề vừa là động lực, vừa là mục tiêu của quá trình đào tạo và phát triển nguồn nhân lực. Việt Nam đặt mục tiêu hướng tới năm 2030 có một lực lượng lao động (chiếm gần 70% dân số) có sức đề kháng cao, sức sáng tạo lớn, có khả năng thích nghi, thích ứng linh hoạt với yêu cầu tăng năng suất, chất lượng, hiệu quả lao động, tăng năng lực cạnh tranh quốc gia trong bối cảnh mới.

Mục đích đến 2030: Nâng tầm kỹ năng lao động Việt Nam đảm bảo về số lượng, chất lượng, hiệu quả lao động; lực lượng lao động có cơ cấu trình độ kỹ năng nghề hợp lý theo số lượng và ngành nghề; có kỹ năng cơ bản, nền tảng và được chuẩn hóa, chuyên môn hóa, chuyên nghiệp hóa, hiện đại, linh hoạt, sáng tạo, công bằng, dân chủ, văn minh và hội nhập phục vụ sản xuất, kinh doanh và dịch vụ đảm bảo năng suất, chất lượng, hiệu quả lao động; tăng trưởng GDP và nâng cao thu nhập cho người lao động; đảm bảo an toàn sức khỏe lao động; tăng năng lực cạnh tranh; khả năng hợp tác và hội nhập quốc tế và góp phần tạo việc làm, tự tạo việc làm bền vững, ổn định xã hội.

Đề xuất giải pháp

Trước những xu hướng về nhu cầu kỹ năng như cần phải theo kịp với tiến bộ xã hội từ đó cần phải có kỹ năng cao hơn. Người lao động được kỳ vọng cao hơn về kỹ năng sử dụng công nghệ, từ mức độ chỉ cần kỹ năng đơn lẻ đến mức độ sở hữu đa kỹ năng. Các kỹ năng đòi hỏi khoa học và sự đa dạng liên quan đến STEM (Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật và Toán học),kỹ năng liên quan đến trí tuệ cảm xúc (nhà giáo dục, nhân viên chăm sóc),kỹ năng kỹ thuật số, kỹ năng xanh… Nhằm thực hiện các mục tiêu chiến lược Nâng tầm kỹ năng lao động Việt Nam trong thời gian tới, các nhà nghiên cứu đề xuất đưa ra các giải pháp thực hiện gồm:

- Xây dựng hệ thống chính sách, hành lang pháp lý đảm bảo tăng cường phát triển kỹ năng cơ bản, nền tảng cho người lao động trẻ.

- Định vị mục tiêu GDNN trên cơ sở “kỹ năng và năng lực hành nghề của người học vừa là động lực, vừa là mục tiêu của quá trình đào tạo”, đáp ứng nhu cầu việc làm chuẩn mực, bền vững (decent work).

- Xây dựng mô hình kết nối giữa cơ sở đào tạo, cơ sở GDNN và doanh nghiệp đảm bảo đáp ứng cung – cầu về lao động, giảm thiểu chênh lệch và thiếu hụt kỹ năng:

Cấp nhà nước: Thành lập Ban chỉ đạo quốc gia phát triển kỹ năng và năng lực hành nghề cho người lao động do một Lãnh đạo cấp Chính phủ làm trưởng Ban

Cấp độ ngành: Hình thành các Hội đồng kỹ năng nghề ở các lĩnh vực nghề nghiệp có sự tham gia của các Bộ, ngành phụ trách, cộng đồng doanh nghiệp, các cơ sở đào tạo, VCCI, Tổng Liên đoàn lao động, người lao động, các chuyên gia chuyên ngành, các nhà khoa học

Cấp cơ sở: Hình thành các Hội đồng tư vấn đào tạo, phát triển kỹ năng ở cấp cơ sở là các trường đại học, cao đẳng, trung cấp, các doanh nghiệp…

- Xây dựng lộ trình phát triển và con đường học tập suốt đời, thăng tiến nghề nghiệp (Career Pathways) cho người lao động dựa vào kỹ năng và năng lực nghề nghiệp theo 2 lộ trình cơ bản (khung trình độ quốc gia và khung trình độ KNNQG) dưới 3 hình thức chủ yếu (phấn đấu tại nhà trường - school based, phấn đấu tại nơi làm việc – work based và tự phấn đấu, trải nghiệm cá nhân trong đời sống và thế giới việc làm - self based development hoặc kết hợp cả 3 hình thức)

- Tăng cường quản lý nhà nước và nâng cao năng lực hệ thống đánh giá, công nhận và cấp chứng chỉ kỹ năng nghề quốc gia đảm bảo gia tăng độ tin cậy, tính hiệu lực, hiệu quả đối với chứng chỉ KNNQG của người lao động và đối với người sử dụng lao động (các doanh nghiệp) nhằm nâng tầm kỹ năng lao động Việt Nam, tăng nhanh tỷ lệ lao động có văn bằng, chứng chỉ thông qua đánh giá, công nhận trình độ kỹ năng nghề quốc gia.

- Đề xuất chính sách thuế đào tạo hoặc hình thành quỹ để đảm bảo nguồn lực tài chính cho phát triển GDNN và kỹ năng, năng lực hành nghề cho người lao động.

- Tập trung thực hiện chuyển đổi số và xây dựng các nền tảng ứng dụng CNTT để thực hiện đồng bộ các ưu tiên và đột phá nâng tầm kỹ năng lao động Việt Nam.

Những nỗ lực của toàn thế giới nhằm khắc phục những khó khăn do dịch bệnh Covid-19 gây ra cũng như ứng dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật sẽ mở ra những cơ hội phát triển của loài người, trong đó lực lượng thanh niên luôn giữ vai trò nòng cốt của hiện tại và tương lai.

Trước mắt, những tiến bộ về công nghệ, bao gồm trí tuệ nhân tạo và robot, làm thay đổi các cơ hội của thị trường lao động và các yêu cầu về kỹ năng cho thanh niên. Lao động trẻ và tự động hóa: Trong các công việc khởi điểm của lao động trẻ, các hoạt động có thể chuyển sang tự động hóa chiếm tỷ lệ cao. Giáo dục đại học có thể cung cấp cơ hội để làm những công việc có ít tỷ lệ tự động hóa hơn. Qua đó, cần tái đào tạo và nâng cao kỹ năng thông qua quá trình học tập suốt đời và phát triển kỹ năng, nhằm tạo điều kiện tiếp cận và chuyển đổi sang nghề nghiệp có thu nhập ổn định và việc làm bền vững hướng tới phục hồi kinh tế xã hội toàn diện sau đại dịch Covid-19./.

Vũ Trìu

Tạp chí Doanh nghiệp và thương mại - Số 7/2021